De restauratie van een Moulton M5 Stowaway
Een van de fietsen die een grote invloed hebben gehad op de fietsenindustrie, maar die we weinig in Nederland zien, is de Moulton. Het is een eigenzinnig ontwerp van de Britse constructeur sir Alex Moulton.
De Moulton was de voorloper van de hausse in "minifietsen" en "unisex-fietsen" uit de jaren zestig en zeventig. Hoewel de Moulton M5 Stowaway geen echte vouwfiets is (alleen deelbaar), heeft het ontwerp veel bijgedragen aan de ontwikkeling van concept "vouwfiets" in algemene zin.
In april 2009 kocht ik op Marktplaats (zie FIG.1a en 1b) een Stowaway uit de Series 1 van 1964; dit ontwerp heet het F-frame. Het plakkertje van Motorhuis Maasland Den Haag en het witte achterspatbord, geven aan dat het een import uit die tijd is. Voor een 45 jaar oud fietsje, was het in redelijke staat; alles was origineel, alleen het achterlicht was kapot (bros plastic) en de bel en het pompje ontbraken.
MOULTON SERIES 1 & 2 1965
FIG.2 De modellen uit Series 1 & 2 met informatie over de onderdelen .
Omdat kleine wieltjes elk putje oppikken, had de Moulton vering. Bij Series 1 waren de wieltjes 16 inch, in ETRTO maten 37x349. In combinatie met hoge druk Dunlop bandjes leverde dit een licht lopend en comfortabel fietsje op. Helaas waren ze wel prijzig ten opzichte van de opa- en omafietsen die de markt domineerden. De wielbasis van de Moulton is nagenoeg gelijk aan een gewone fiets en het weggedrag ook. De lage instap maakte het model voor beide seksen geschikt. Het succes leidde tot imitatie. Veel merken hadden destijds zo'n moderne "Unisex fiets" in hun programma; men zag af van (dure) vering en ging brede lage druk banden gebruiken. De rolweerstand van de meeste fietsjes was gigantisch en de “minifiets-rage” was dan ook zo weer voorbij. Onder anderen Batavus, Gazelle en Magneet, hebben een duidelijke kloon van het F-frame op de markt gebracht.
Er zijn tienduizenden Moultons gemaakt; het was dus een succesvol concept, maar het heeft niet de verandering in fietsenindustrie gebracht, waar de ontwerper naar streefde. Dat kwam, omdat nog eens honderdduizenden klonen het origineel overschaduwden. Na de hype was iedereen weer ervan overtuigd dat kleine wielen zwaar lopen, terwijl hij juist had laten zien, dat dit niet nodig was. Maar zowel met het eerste ontwerp van de Moulton, als in de uitvoering van de Series 1, waren er toch wat problemen.
De Series 2 modellen (1965-1967) hadden ietsje grotere wielen; ze waren kwalitatief beter, maar ook duurder. Een beperkt aantal fietsen uit de Series 2 werd in Bradford on Avon opgebouwd met extra lichte onderdelen van hoge kwaliteit. Deze staan bekend als de "S-range" en waren op bestelling zelfs geheel verchroomd te koop. Ze kwamen helaas op de markt, toen de rage alweer over het hoogtepunt heen was en de concurrentie moordend. Voor kinderen werd er een aparte "Mini" geïntroduceerd; dit was een schaalverkleining naar 7/8 met 14 inch wieltjes.
RALEIGH MOULTONS (1967 TOT 1974)
In 1967 kocht Raleigh de firma Moulton op; de Moulton Mark 3 werd een Raleigh product. Hierin zit helaas ook Raleigh schroefdraad (zie de pagina frame delen ). In FIG.3 zien we ontwikkelingen bij Raleigh; de fietsen "Mini" en "Mini de luxe" (14 inch wieltjes) zijn in het assortiment op genomen. Bij de Mini is tot ergernis van de constructeur, de voorvering weg bezuinigd. Dit bleek een foute keuze; veel fietsjes scheurden, zoals hij voorspelde, bij het balhoofd af. De Mini de luxe was vooral een model voor kleinere vrouwen en de Minx verving het model Standard. De top van de lijn was de Mark 3 met een nieuwe achtervork bestaande uit driehoeken. In 1974 stopte Raleigh met de Moulton series.
Hoewel het vanaf het begin de bedoeling was, dat Raleigh de productie van de Moulton op zich zou nemen, haakte de conservatieve firma af. De marketing-experts van Raleigh dachten dat het publiek zo'n modernistisch bouwsel niet zou accepteren. Moulton heeft in 1962 dus zelf de productie ter hand genomen; ze hadden enkele werkplaatsen in Bradford on Avon, waar de firma ook gevestigd was. Het merendeel van de productie werd echter gedaan in een fabriek in Kirkby bij Liverpool. Dit was eigenlijk een autofabriek. In Bradford bouwden vakmensen fietsen, in Kirkby zetten arbeiders fietsen in elkaar. De arbeiders waren bang vuile handen te krijgen en gebruikten daarom geen vet bij montage. Een oude fiets uit Kirkby is daardoor vaak op veel plaatsen vastgeroest, wat een crime is bij restauraties. Ook andere kwaliteitsproblemen, deden het merk geen goed. Een serie voorvorken van een toeleverancier, ingebouwd tussen november 63 t/m juni 64, is teruggeroepen vanwege slecht soldeerwerk. Aan het framenummer is te zien dat de fiets uit Kirkby komt; meestal heeft het nummer dan 6 cijfers en soms staat er een K voor, of staat er aan de andere kant van de zitbuis iets als K65 ( Kirkby 1965); soms ontbreekt de K. De Bradford fietsen hebben langere nummers.
MIJN MOULTON STOWAWAY M5
Mijn Moulton Stowaway M5 uit de Series 1 van 1964, was voor een 45 jaar oud fietsje in redelijke staat; alles was origineel, alleen het achterlicht was kapot (bros plastic) en de bel en het pompje ontbraken. Het nummer van mijn fiets is 64130003 (Bradford 1964 - week 13 - derde exemplaar uit de order). Ook in deze weken kan de voorvork nog uit de slechte lading komen, dus daar heb ik extra op gecontroleerd. Het balhoofd van mijn fiets draaide mottig en dat kan een probleem zijn, want er zijn nauwelijks vervangingsmogelijkheden. Het is geen standaard balhoofd, omdat het onderlager veel groter is dan het bovenlager. Bij inspectie blijken met name de afstelling en kapotte kogeltjes schuldig. De belangrijke lagerschalen zijn nog verrassend goed. De voorvering functioneert nog prima, alles zit goed in het vet, ook de centrale veer. De geleiding loopt nog soepel en heeft geen speling, die laat ik verder intact. Problemen waren er alleen bij de demontage van de rechter crankspie (die zat erg vast) en schade in de voornaaf, door ingevreten conen van de lagers; mogelijk waren deze lagers ooit te strak afgesteld. Verder is de kwaliteit van de lak van het fietsje pover.
Helaas heeft de Nederlandse importeur, de in Engeland gebruikelijke voorrem weggelaten (hier niet wettelijk verplicht). Dit vind ik wel een gemis, want de Perry terugtraprem werkt maar matig en ik ben gewend aan handremmen. Ik zal dus een handrem monteren; ja, maar dan is het fietsje niet meer origineel, kunt u zeggen! Hier komen we op een discussiepunt. Voor mij is een fiets een transportmiddel. Deze fiets is een klassieker, die ik weinig zal gebruiken, maar hij zal rijden zoals ik dat wil. Het is geen museumstuk, dat als beeldhouwwerk op een sokkel staat. Ik bewaar wel het tijdsbeeld; ik ga bij de sloopfietsen van een fietsenwerkplaats op zoek naar onderdelen; de fiets zal eruit zien, zoals hij in ' 64 had kunnen rondrijden. Er komt een nieuwe zadelpen zonder roest. Het zadel wordt een Brooks B17 uit begin jaren zestig (zat ook op de Moulton Safari); het stuur wordt vervangen door een sportiever exemplaar met een langere voorbouw. Een dergelijk stuur zat ook op de Moulton Speed M4. De Perry achternaaf wordt vervangen door een Torpedo Duomatic, deze is in dit type fiets veel gebruikt. De spatlap vind ik overbodig en lelijk en ook verlichting sloop ik eraf; als ik licht nodig heb, klik ik er wel even twee LEDjes op. De Dunlop banden zijn na 45 jaar aan vervanging toe; ongelofelijk dat deze banden nog rijdbaar zijn. Schwalbe heeft de maat in het assortiment, maar dat wil niet zeggen dat de importeur ze ook altijd op voorraad heeft. Via Engelse webwinkels zijn ze goed leverbaar, zie: http://www.chainreactioncycles.com.
Op de site van de Moultoneers ( http://www.moultoneers.info/ ) geeft een oude rot ( Michael Woolf ) een handleiding voor het ontmantelen van de voor- en achtervering van Moultons (zie FIG.4 en 5 ). Deze aanwijzingen zijn te vinden in de pagina Tech Topics; neem ze door, voor je met het werk begint. Met de voorvork (FIG.5), zijn zoals gemeld, wel eens problemen geweest. De voorvork kan op en neer bewegen door enkele nylon geleideringen. De onderste geleidering heeft groeven, die passen in een stalen kraag die boven de vorkkroon zit (onder de rubber harmonica). De centrale veer, waar de voorvork op veert, zit in de balhoofdbuis en steunt af op een plug. Deze plug wordt vastgehouden door de centrale bout van de voorrem (of de bout van het spatbord). De centrale veer bevat een losse rubber staaf; bij compressie zal die staaf uitzetten. De wrijving van het rubber langs de stalen veer zorgt voor demping. Deze simpele constructie werkt in de praktijk heel aardig, zelfs na 45 jaar. Er is een bevestigingspunt voor een slotje op de vork; dit slotje zal boeven niet echt bang maken, dat laat ik weg.
Bij demontage van de achtervork is het de bedoeling dat de veerunit intact blijft. Het passtuk van het voorframe moet aan het rubberblok en de grondplaat blijven zitten. Een veel gemaakte fout is, dat men bij de achtervork het rubber van de grondplaat loswrikt. Als je de fiets langdurig ophangt, krijg je het zelfde effect: de bovenkant van het rubber wordt op trek belast en scheurt in. Gelieve de fiets dus staand te bewaren. Je moet met een boor voorzichtig de vier popnagels waarmee de grondplaat vastzit, aan de bovenkant los te boren, dan kun je de restanten van de popnagel er zo uittikken. Je hoeft dus niet in de achtervork te boren. Als de popnagels eruit zijn, maak je voorzichtig de lippen van de grondplaat wat los; niet meer dan nodig is, want de zaak moet ook weer in elkaar en de lippen mogen niet afbreken. Nu hebben we de achtervork los en kan deze schoongemaakt worden en overgespoten.
Kijk goed of het ding niet scheef is, of gescheurd, want soldeerwerk en richten zijn nu goed te doen. Tja, en dan komen we weer bij een minder leuk verhaal over deze Moultons. De achtervork is niet sterk genoeg! Het is verstandig deze te versterken; zeker voor mijn dikke 90 kilogrammen. De Series 2 hebben een rechte en sterkere achtervork; soms treffen we die ook al aan in de laatste exemplaren van Series 1 (zie FIG.3). De standaard Series 1 achtervork gaat scheurtjes vertonen tussen de klemplaat waar de veerunit op gepopnageld wordt, en lagering (asgaten) van de vork. De versterking bestaat uit het hardsolderen van een extra bodemplaat onder de bestaande horizontale plaat (voor zijdelingse verstijving) en een verdikking tot het puntje van de vork bij de platgeknepen buis (voor verticale verstijving, zie FIG.4 en 6a+b).
De eerste twee strippen (3-4mm dik) versterken ophanging; dit is het rode vlakje 1. Let op dat het oogje voor popnagel 2 van de klemplaat niet dicht gesoldeerd wordt. De afmeting is ongeveer 20x60 mm (daarna passend slijpen en vijlen).
De derde strip verbetert de zijdelingse stijfheid en vormt een doos met de aanwezige bovenplaat op de vork. De afmeting is ongeveer 50x60mm en 3-4mm dik. Mijn Stowaway heeft op die plek geen rem; als dat wel nodig is, moet je een gat in de bodemplaat boren. Met een boorgat van 15mm heb je voldoende ruimte voor je dopsleutel. Volgens sommigen is het beter om een echte doosconstructie onder de bovenplaat te solderen; uiteindelijk koos ik voor 2 stukjes T-profiel van 20mm met een lengte van circa 50mm, passend geslepen en gevijld. Let op dat het oogje voor het spatbord bruikbaar blijft.
Mijn fiets was weinig gebruikt, origineel en in redelijke staat. Wie met een hoop oud ijzer begint, heeft het veel moeilijker. Deze fiets wemelt van de maffe constructies, maar de Moultonrijders club biedt qua informatie en onderdelen een goede steun. Als je een Moulton wilt gaan rijden, is het nuttig om je bij de club aan te sluiten. Je krijgt zo toegang tot de Engelse markt van Moultons; in Nederland is die er gewoonweg niet. Als je ze in Engeland ophaalt, zijn ze niet zo duur, soms worden ze zelfs "voor de liefhebber" gratis aan geboden; de Engelsen geven dit aan met "needs TLC (tender loving care)". Dit betekent meestal, dat het roestige krengen zijn. Er is zelfs een clubje dat als "redders van Brits erfgoed", Moultonwrakken en onderdelen ophaalt en aan liefhebbers tegen een kleine vergoeding aanbiedt: Moulton Recycling (uiteraard ter restauratie). Alle restauraties zijn liefdewerk; je moet niet in uurloon denken als je aan het opknappen van een oude fiets begint.
NASCHRIFT
Bij de verkoop van Moullton in 1967, heeft Raleigh de rechten op de merknaam Moulton mee gekocht. Jaren later, toen Raleigh allang met deze productserie gestopt was, heeft Alex Moulton de rechten op de merknaam terug gekocht. Hij begon in 1983 op kleine schaal een nieuwe productielijn: de Moulton AM-series. Deze hadden een nieuw frame-ontwerp: het "Space-frame" (een prijzig gebeuren). Daarna kwamen de APB-series (1992), gebouwd bij de fabrikant Pashley; deze werden in grotere aantallen geproduceerd en waren betaalbaar; ze worden nu voortgezet als de TSR-series. De nieuwste modellenreeks, vanaf 1998, heet New Series ( NS ) en is weer exclusiever.
In 2000 tekent Alex Moulton een ontwerp voor de Japanse firma Bridgestone, dat sterk teruggrijpt op het F-frame. Hij maakte zijn eigen retro-model (zie FIG.8).
In Japan zijn de originele Moultons cultfietsjes; zeker bepaalde speciale types brengen daar aardige prijzen op. De Moulton Speedsix is een zeer gezocht, maar weinig gevonden item. Dit is een raceversie die door o.a. Tommy Simpson gebruikt is. De fiets voldoet natuurlijk niet aan de UCI normen en was daarmee niet geschikt voor officiele wedstrijden. Maar in Engeland geldt de tijd voor de afstand London-Brighton ook een als wereldrecord, en is daarmee heel aantrekkelijk voor de publiciteit (zie FIG.9).
FIG.9 De Moulton Speedsix raceversie.
FIG.9a Het boek van Tony Hadland.
informatie via Internet:
Moultonrijders aller landen verenigt u: http://www.moultoneers.info/
Moultonverzamelaar en schrijver van " the Moulton Bicycle": http://hadland.wordpress.com/category/cycle-technology-history/
De website van de huidige Moulton modellen: http://www.moultonbicycles.co.uk/
Foto's : http://www.flickr.com/groups/moulton_bicycle/pool/ en http://www.moultonbuzz.com/?p=51
Een website voor de vouwfiets: http://www.foldingcyclist.com ; een vooroorlogs exemplaar: http://www.flickr.com/photos/ruotedicarta/sets/72157629939358458/
Voor restauratie materialen, oude onderdelen van (Duitse) remnaven en nog heel veel meer: http://www.velo-classic.de
Moulton Recycling : Unwanted/ Unsaleable Moultons accepted & available at Moulton Preservation; nonprofit prices. Clive Fletcher, 11 Buckland Lane, Maidstone, Kent ME16 OBJ or Andy Scaife, 9 Suffolk House, Lowther Terrace, York Y024 4AQ
2.12
1.04.49
36.15
10.46